Η παραλίγο δίκη του Μακαρίου το 1956

Η ανακάλυψη των Ημερολογίων του Γρίβα από τους Βρετανούς αποικιοκράτες παρολίγον να τινάξει τα πάντα στον αέρα σε σχέση με τη δράση της ΕΟΚΑ.

Τα Ημερολόγια, τα οποία κρατούσε ο Γρίβας από το 1954 ανακαλύφθηκαν από τους Βρετανούς σε τρία στάδια.

Σελίδα από το χειρόγραφο του Γρίβα.

Την παραμονή της 1^ης Απριλίου 1955 (29 Μαρτίου) ασφάλισε τις σημειώσεις του σε πλαστικά μπουκάλια και τα έστειλε στη Λύση για φύλαξη. Το βρήκαν οι Βρετανοί στις 21 Αυγούστου κατά τη διάρκεια ερευνών στο χωριό.

Αυτό το μέρος περιείχε όλα όσα είχε γράψει από τις 26 Οκτωβρίου 1954 μέχρι εκείνο το βράδυ.

Από τις 30 Μαρτίου ξεκίνησε το δεύτερο μέρος που περιλάμβανε το τρίμηνο 30 Μαρτίου μέχρι και τις 6 Ιουλίου 1955. Αυτό το κομμάτι το έδωσε για φύλαξη στον αγωνιστή Λάμπρο Καυκαλίδη αλλά το ανακάλυψαν οι Βρετανοί στις 9 Ιουνίου 1956 όταν διενήργησαν την επιχείρηση «Λάκκυ Αλφόνσο» στην περιοχή των Σπηλιών.

Το τρίτο μέρος είχε φυλαχθεί στο σπίτι του αγωνιστή Γιάννη Αλεξάνδρου αλλά μετακινήθηκαν από τον επίσης αγωνιστή Πασχάλη Παπαδόπουλο για να βρεθούν ξαφνικά στα χέρια των Άγγλων με ένα ανεξήγητο τρόπο. Η ενέργεια αυτή αποδόθηκε στον Πασχάλη Παπαδόπουλο, ο οποίος χαρακτηρίστηκε ως προδότης και φυγαδεύθηκε στην Αγγλία. Ωστόσο ο ίδιος αποδίδει την ευθύνη για όσα έγιναν σε κορυφαίο στέλεχος της οργάνωσης.[1]

Το σύνολο των εγγράφων που εξασφάλισαν οι Βρετανοί ήταν έκτασης 250 χιλιάδων λέξεων αλλά οι Βρετανοί όταν αποφάσισαν να δώσουν αποσπάσματα του στη δημοσιότητα, έδωσαν μόνο περίπου 10 χιλιάδες λέξεις. Το υπόλοιπο κρατείται στο Λονδίνο και έχει χαρακτηριστεί ως «άκρως απόρρητο». Επίσης χρησιμοποιήθηκε για να σπάσουν οι Βρετανοί τον ιστό της ΕΟΚΑ[2].

Από το Ημερολόγιο πιστοποίησαν την εμπλοκή του Μακαρίου

Τα Ημερολόγια περιλάμβαναν επιστολές, διαταγές, υπομνήματα, ονόματα συνεργατών, μελών της οργάνωσης, συνδέσμων και άλλα παρόμοια.

Και μέσα από το Ημερολόγιο, πιστοποιήθηκε πέραν πάσης αμφιβολίας και η εμπλοκή του Μακαρίου στην ΕΟΚΑ, αφού ο Γρίβας τον ανέφερε πολλές φορές ονομαστικά.

Ο Γρίβας αναφέρεται ονομαστικά και σε άλλα μέλη και στελέχη της ΕΟΚΑ όπως τον Α. Αζίνα, τον Γρ. Αυξεντίου, τον υπασπιστή του Ν. Πετροπουλέα, τον Ανδρέα Γιάγκου και άλλους[3].

Γράφει π.χ. στην καταχώρηση της 14^ης Δεκεμβρίου 1954: «Κρανιδιώτης ον είδε Αζίνας, επληροφόρησεν ότι Μακάριος ουδεμίαν εντολήν διεβίβασε σχετικά με έναρξιν δράσεως μας, ως ειδοποίησε ότι θα έκαμνε».

Σκέψεις για δίκη του Μακαρίου

Όταν οι Βρετανοί ανακάλυψαν τα χαρτιά του Γρίβα και την εμπλοκή του Μακαρίου, ο τελευταίος ήταν εξόριστος στις Σεϋχέλλες.

Οι Βρετανοί εξέδωσαν τα Ημερολόγια για να προκαλέσουν εντυπώσεις διεθνώς, αλλά η προσπάθεια τους δεν απέδωσε.

Και ήταν μάλλον αυτό που έκαναν δεύτερες σκέψεις για δίκη του Μακαρίου.

 

Δύο από τα γυάλινα δοχεία που βρήκαν οι Βρετανοί στη Λύση με τα χειρόγραφα του Γρίβα.

Σύμφωνα με έγγραφα του Βρετανικού Υπ. Εξωτερικών που αποδεσμεύτηκαν το 1999, ο κυβερνήτης στρατάρχης Χάρντινγκ μετά από συνεννόηση με τον Γενικό Εισαγγελέα της Κύπρου Κρίτωνα Τορναρίτη, στις 29 Αυγούστου, ενημέρωνε τον Λέννοξ Μπόιντ ότι από τα Ημερολόγια μπορεί να στοιχειοθετηθεί υπόθεση εναντίον του Μακαρίου τον οποίο μπορούσαν να διώξουν ποινικά για χρήση ένοπλης βίας κατά της κυβέρνησης ή η υποστήριξη ανατροπής της κυβέρνησης με βίαια μέσα.

Από την άλλη ο Χάρντινγκ είχε κάποιους ενδοιασμούς για τη σκοπιμότητα μιας τέτοιας ενέργειας, γράφοντας ότι μια καταδίκη θα ήταν πιο σημαντική από μια «αυθαίρετη εξορίας» και πρόσθετε ότι «αυτό το όφελος θα εξουδετερωνόταν πλήρως από τη δύσκολη θέση στην οποία θα βρισκόμασταν κατά τη διαδικασία προσαγωγής του έναντι της Δικαιοσύνης και από την κριτική που θα μπορούσαμε να υποστούμε από μια προσβεβλημένη Ελληνοκυπριακή κοινή γνώμη εδώ και την κοινή γνώμη της Χριστιανοσύνης εκτός της νήσου».

Ο Χάρντινγκ ανησυχούσε για το ενδεχόμενο ηρωοποίησης του Μακαρίου, αφού ο τελευταίος θα μπορούσε να αξιοποιήσει τη δίκη και να παρουσιαστεί ως μεγάλος πατριώτης.

Πέραν τούτου, σημείωνε ότι αν καταδικαζόταν θα έπρεπε να εκτίσει την ποινή του στην Κύπρο, γεγονός που θα προκαλούσε συνεχώς μαχητικές διαδηλώσεις των κυπρίων για απελευθέρωση του.

Ο Μπόιντ απορρίπτει

Από την πλευρά του ο Λέννοξ Μπόιντ απαντούσε με άκρως απόρρητο τηλεγράφημα του την 3η Σεπτεμβρίου 1956 ότι απορρίπτει κατηγορηματικά την περίπτωση δίωξης του αρχιεπισκόπου για τους εξής λόγους όπως ο ίδιος τους καταγράφει:

«1. Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι θα ήταν σφάλμα να αποπειραθούμε να παραπέμψουμε τον προαναφερθέντα (Μακάριο) σε δίκη και πράγματι ποτέ δεν σκέφτηκα σοβαρά διαφορετικά, αλλά ήθελα να έχω την εκτίμησή σας που θα με βοηθήσει να απαντήσω αναπόφευκτες ερωτήσεις στη Βουλή και στον Τύπο. Σας είμαι τα μέγιστα υπόχρεος για το τηλεγράφημά σας, αν και έχω πρόβλημα με την προτεινόμενη διατύπωση της τρίτης παραγράφου σας.

Αρχ. Μακάριος, π. Σταύρος Παπαγαθαγγέλου, μητρ. Κυρηνείας Κυπριανός, Πολύκαρπος Ιωαννίδης στις Σεϋχέλλες.

2. Εν πρώτοις, λέτε ότι οι αποκαλύψεις στα ημερολόγια του Γρίβα μπορούν να αποτελέσουν στοιχεία για την ποινική δίωξη του Μακαρίου και στην προτεινόμενή σας δήλωση αναφέρεστε στη συνολική στοιχειοθέτηση μαρτυρίας, συμπεριλαμβανομένης αυτής που προέρχεται από τα κατασχεθέντα έγγραφα. Έχω πληροφορηθεί ωστόσο ότι έγγραφα αυτού του είδους συνήθως δεν αποτελούν αποδεκτή μαρτυρία κατά του Αρχιεπισκόπου, εκτός και αν τα έχει γράψει ή υπογράψει (ο ίδιος). Κατά δεύτερο λόγο, δεν είμαι απολύτως πεπεισμένος με την εξήγηση ότι θα ήταν ενάντια στο δημόσιο συμφέρον αν εκτείθετο ο Αρχιεπίσκοπος στο όνειδος της δίκης για εγκληματικές υποθέσεις, λαμβανομένου υπ' όψιν ότι είναι ο πνευματικός ηγέτης της Εκκλησίας της Κύπρου. Αυτή μάλλον φαίνεται να είναι μια αδύνατη άποψη και υποδηλοί ότι ο Αρχιεπίσκοπος λόγω του σχήματός του απαλλάσσεται από δίωξη ακόμα και για τα πιο σοβαρά εγκλήματα. Υπάρχει επίσης ένα τρίτο σημείο: θα πρέπει να ληφθεί υπ' όψιν το γεγονός ότι η απόφαση κατά πόσον πρέπει να ασκηθεί ποινική δίωξη σε μια αποικιακή περιοχή είναι κατά πρώτο λόγο ευθύνη του Γενικού Εισαγγελέα.

3. Εν πάση περιπτώσει η ακριβής μορφή της απάντησης θα πρέπει να εξαρτηθεί από το πώς υποβάλλεται το ερώτημα, αλλά η πρόθεσή μου θα ήταν να την περιορίσω σε μια απλή δήλωση με την έννοια ότι οι υπεύθυνες αρχές στην Κύπρο δεν σκέφτονται επί του παρόντος να ασκήσουν ποινική δίωξη. Ο κίνδυνος ότι αυτό θα ερμηνευόταν ως ένδειξη αμφιβολίας όσον αφορά τις αποδείξεις κατά του Αρχιεπισκόπου μπορεί να αντιμετωπιστεί επαναλαμβάνοντας ταυτόχρονα ότι είμαστε πλήρως πεπεισμένοι όσον αφορά το γνήσιον των (κατασχεθέντων) εγγράφων. Αντιλαμβάνομαι βεβαίως ότι μια περιορισμένη δήλωση αυτού του είδους αφήνει αναπάντητο το ερώτημα, γιατί, αν δεχόμαστε την απόδειξη συνενοχής, δεν ασκούμε δίωξη, αλλά γενικά νομίζω ότι μπορεί να είναι προτιμητέο να δεχτούμε αυτό το μειονέκτημα παρά να προσπαθήσουμε να δικαιολογήσουμε την απόφαση.

4. Θα σας ήμουν ευγνώμων για οιεσδήποτε περαιτέρω παρατηρήσεις που μπορεί να έχετε υπό το φως των πιο πάνω σχολίων, ειδικά όσον αφορά το κατά πόσον οι αποδείξεις μας κατά του Μακαρίου αποτελούν αποδεκτή μαρτυρία και κατά πόσον είναι δυνατό να παρουσιάσουμε στο δικαστήριο αποδείξεις πέραν των ημερολογίων».

Να μη γίνει μάρτυρας ο Μακάριος

Σκέψεις ότι η προσαγωγή του Μακαρίου στο δικαστήριο θα τον ηρωοποιούσαν, δεν έκαναν μόνο οι προαναφερόμενοι, αλλά και λειτουργοί του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών όπως ο Τζον Κάλσουορθι που υπηρέτησε ως Πρώτος Γραμματέας στην πρεσβεία των Αθηνών την περίοδο 1951 - 54 που σημείωνε στις 5 Σεπτεμβρίου 1956 τη σύμφωνη γνώμη του με το συμπέρασμα ότι θα ήταν πολιτικό ατόπημα αν ο Ελληνοκύπριος Εθνάρχης παραπεμπόταν σε δίκη:

«Συμφωνώ. Δεν θέλουμε να κάνουμε τον Μακάριο περισσότερο μάρτυρα απ' όσο ήδη προσπαθεί να γίνει. Και εφόσον υπάρχει κάποια αμφιβολία κατά πόσον το ημερολόγιο του Γρίβα θα είναι αποδεκτή μαρτυρία εναντίον του Μακαρίου, θα είναι εξαιρετικά επικίνδυνο να διακινδυνεύσουμε μια δίκη η οποία μπορεί να μην καταλήξει σε μια καθαρή καταδίκη».

Παρόμοια άποψη είχε και ο αναπληρωτής υφυπουργός sir John Guthrie Ward ο οποίος παρατηρούσε στις 5 Σεπτεμβρίου 1956 τα εξής:

«Μια πετυχημένη δίκη ενός τόσο υψηλά ιστάμενου εκκλησιαστικού ηγέτη είναι ουσιαστικά αδύνατη σε μια δημοκρατία, (που τελεί) υπό το κράτος δικαίου. Το υπουργείο Αποικιών υποδεικνύει σχετικά ότι τα ημερολόγια του Γρίβα δεν αποτελούν μαρτυρία κατά του Μακαρίου»[4].

 

Μια σπάνια φωτογραφία. Ο Μακάριος στη βιβλιοθήκη του Σαν Σουσί των Σεϋχελλών.

Τελικά οι ενδοιασμοί του Λονδίνου απέτρεψαν την προσαγωγή του Μακαρίου σε δίκη. Ο Μακάριος παρέμεινε εξόριστος στης Σεϋχέλλες μέχρι τον Μάρτιο του 1957, μήνα κατά τον οποίο δόθηκε αμνηστία στους πολιτικούς κρατούμενους και στη βάση αυτής της αμνηστίας ο Μακάριος και οι συνεξόριστοι του αφέθηκαν ελεύθεροι.

Ωστόσο στον Μακάριο είχε απαγορευθεί η επιστροφή στην Κύπρο κι έτσι μετέβη στην Αθήνα.

---

[1] Βλ. Πάνου Μυρτιώτη, «Αρχείο Διγενή», Κύπρος 2002.

[2] Συνέντευξη Ανδρέα Αζίνα στον γράφοντα, 2002. Επίσης, Α. Αζίνα «50 χρόνια σιωπής», 2004.

[3] Αυτό καταρρίπτει τον ισχυρισμό ότι ο Γρίβας ήταν άψογος στρατιωτικός, αφού δεν ήταν ικανός να τηρήσει ούτε τον βασικό κανόνα της συνωμοτικής δράσης, δηλ. να μην αναφέρονται πραγματικά ονόματα αλλά μόνο ψευδώνυμα.  

[4] Γιώργου Λεβέντη, «Η δίκη που δεν έγινε», εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ 18 Δεκεμβρίου 1999.