Κρυφά Σχολειά: Μύθος ή πραγματικότητα;

Σχεδόν δύο αιώνες από την έναρξη της επανάστασης στην Ελλάδα εναντίον της Οθωμανικής εξουσίας, πολλά είναι τα ζητήματα τα οποία είναι αμφιλεγόμενα. Ένα από αυτά είναι και η ύπαρξη ή μη ύπαρξη των κρυφών σχολειών.

Μέχρι τις μέρες μας διεξάγονται ακόμα συζητήσεις κατά πόσον λειτουργούσαν ή όχι τέτοια σχολεία.

Στα παλαιότερα χρόνια η ύπαρξη των κρυφών σχολειών θεωρείτο ως δεδομένη. Στα νεότερα χρόνια όμως η ιστορική έρευνα ενέσπειρε την αμφιβολία, έως και την αμφισβήτηση της ύπαρξης τους.

Κάποιες αναφορές σε σχολεία που λειτουργούσαν με προφυλάξεις και μπορούσαν χαρακτηριστούν και ως μυστικά βρίσκουμε σε σκόρπιες αναφορές κυρίως αγωνιστών του ’21 όπως π.χ. ο Φωτάκος κ.α. Τα δεδομένα όμως δεν οδηγούν στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για κάτι το γενικευμένο.

Η καθιέρωση των κρυφών σχολειών στην ελληνική ιστορία έγινε μετά την Επανάσταση και απέκτησαν και απεικόνιση κυρίως μέσω δύο γνωστών πινάκων, του Γύζη και του Βρυζάκη. Προστέθηκε επίσης και το γνωστό ποιηματάκι «Φεγγαράκι μου λαμπρό…».

Για να ξεκαθαρίζουμε τα πράγματα σημειώνουμε ότι η Οθωμανική κατάκτηση ήταν σκληρή. Όμως ο τρόπος διοίκησης δεν ήταν σε μια ευθύγραμμη πορεία. Υπήρχαν σκαμπανεβάσματα κι αυτό κυρίως εξαρτιόταν από τον σουλτάνο ή τους τοπικούς διοικητές.

Προνόμιο για τους λίγους η εκπαίδευση

Τι εποχές εκείνες δεν υπήρχε η ίδια ευαισθησία που υπάρχει σήμερα για την εκπαίδευση. Ο απλός κόσμος στα χωριά με τα μηδαμινά μέσα επιβίωσης, φρόντιζε πρώτα την επιβίωση και δεν είχε μυαλό να στείλει τα παιδιά να μάθουν γράμματα. Σε αυτό συνηγορεί και η εκκλησιαστική ιστοσελίδα «Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον»  (http://www.egolpio.com) σε άρθρο με θέμα «Το αμφισβητούμενο Κρυφό σχολειό».

Θα πρέπει επίσης να πούμε ότι η μόρφωση ήταν προνόμιο των πόλεων και των αστικών κέντρων αλλά ακόμα κι εκεί των εύπορων τάξεων.

Ως εκ τούτου, δεν υπήρχε η αναγκαιότητα δημιουργίας σχολείων σε ευρεία κλίμακα.

Αναφορές στην ανυπαρξία τους

Στην ανυπαρξία Κρυφών Σχολειών αναφέρεται ήδη από τον 19ο αιώνα ο Μανουήλ Γεδεών (1851-1943), ο οποίος ήταν απόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Σημειώνει ότι «η οθωμανική κυβέρνησις, ανεχομένη την χριστιανικήν θρησκείαν, εγίνωσκεν ότι εις τους ναούς αναγινώσκουσι και ψάλλουσιν οι παπάδες και οι ψάλται (…) και συνεπώς ουδέποτε εν ομαλή καταστάσει πραγμάτων εμπόδισε την εν νάρθηξι και κελλίοις διδασκαλίαν».

Ο ερευνητής Γιάννης Βλαχογιάννης (1867 – 1945), διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Ελλ. Κράτους, βεβαιώνει ότι: «Δεν υπάρχει καμία ιστορική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη κρυφού σχολειού». Υποστήριξε επίσης ότι: «Στην περίοδο αυτή (16ος αιώνας), τοποθετήθηκε ο μύθος για το «κρυφό σχολειό (…) Ποτέ ο Τούρκος ο αγράμματος δεν μπόδισε το χριστιανό γράμματα να μαθαίνει…». (Περιοδ. «Νέα Εστία» στις 15.7.1945).

Την άποψη ότι δεν υπήρξαν ποτέ κρυφά σχολειά, υποστηρίζει και ο σύγχρονος μελετητής Άλκης Αγγέλου, ο οποίος μεταξύ άλλων σημειώνει ότι δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία δίωξης κρυφών σχολείων, ο κατακτητής δεν καταδίωκε τα φανερά σχολεία ούτε ενδιαφερόταν γι’ αυτά, αλλά αξιοποιούσε όμως τους γραμματισμένους στο διοικητικό μηχανισμό του κράτους. Επίσης, πολυάριθμα ελληνικά σχολεία – συντηρούμενα από την εκκλησία ή από τις κοινότητες – λειτουργούσαν ελεύθερα στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο.

Σχολές στην Κωνσταντινούπολη

Όπως αναφέραμε πιο πάνω το θέμα Παιδεία αφορούσε ιδιαίτερα τις εύπορες τάξεις και τους εκκλησιαστικούς κύκλους στις πόλεις ή τα μεγάλα αστικά κέντρα.

Και ασφαλώς πρώτα και κύρια αφορούσε την Κωνσταντινούπολη.

Αμέσως μετά την άλωση της Πόλης, ο Πατριάρχης Γεννάδιος, επωφελούμενος των προνομίων που παραχώρησε ο πορθητής σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ επανίδρυσε το 1454 την Πατριαρχικήν Ακαδημίαν, η οποία λειτουργούσε και πριν την άλωση. (http://www.megalisxoli.gr/Istoriko.html).

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα «Παιδεία», (ενότητα «Η ιστορία της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα») λειτουργούσαν χριστιανικά σχολεία μέσα στην αυτοκρατορία, ήδη από τα τέλη του 16^ου αιώνα. Μας πληροφορεί, ακόμα ότι μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα κυκλοφόρησαν τα πρώτα "Ελληνικά" αλφαβητάρια.

Επίσης, ο Μιχαήλ Οικονόμου, γραμματικός του Κολοκοτρώνη και βασικός ιστορικός του Αγώνα γράφει το 1873, στα «Ιστορικά περί της Ελληνικής Παλιγγενεσίας» ότι κατά την τουρκοκρατία «η λατρεία των χριστιανών εξησκείτο ελευθέρως και δημοσία και επροστατεύετο μάλιστα και από τους Τούρκους [...] επροστατεύετο δε και ελευθέρως ενηργείτο και η εκπαίδευσις».

Αυξημένος αριθμός μετά τον Β.Π.Π.

Υπάρχει και μια άλλη διάσταση του θέματος. Αν μαζέψουμε τον κατάλογο με τα λεγόμενα κρυφά σχολειά θα διαπιστώσουμε ότι δεν ξεπερνούν τα 10 σε ολόκληρη την Ελλάδα. Καταγράφονται, λοιπόν, τα κρυφά σχολειά στις μονές Φιλοσόφου Δημητσάνας, Ντίλιου Ιωαννίνων, Αγίας Τριάδας Τήνου, Αγίου Γεωργίου Φενεού Κορινθίας, και ίσως ακόμα στις μονές Φανερωμένης Ιεράπετρας, Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων Λακωνίας, Άνω Δίβρης Ηλείας, καθώς και ένα τοπωνύμιο στην Ίο. Από αυτά δε μόνο τα τρία πρώτα εμφανίζονται προπολεμικά (Β’ Παγκ. Πόλεμο). Από τη δεκαετία του 1970 όμως τα "ανακαλυπτόμενα" κρυφά σχολειά αυξάνονται κατακόρυφα... και φτάνουν αισίως τα 102!

Αξίζει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα από αυτά βρίσκονται μακριά από οικισμούς, όπου χρειαζόταν ταξίδι ολόκληρο για να φτάσει κάποιος, και μάλιστα κρυφά μέσα στη νύκτα. Πόσο μάλλον ένα μικρό παιδί.

Αναφορές σε σχολεία

Ένα παράδοξο που παρατηρείται, είναι ότι αναφέρονται κρυφά σχολεία ακόμα και σε περιοχές όπου υπήρχαν ιερατικές ή ανώτερες σχολές και οι οποίες μάλιστα λειτουργούσαν νόμιμα. Ακόμα ορισμένα από αυτά τοποθετούνται τώρα μέσα σε οθωμανικά κάστρα, όπως στα κάστρα της Κορώνης και του Άργους!

Σε άρθρο για τον Δήμο Εμμανουήλ Παπά, του Δήμου Σερρών (www.darnakas.gr), αναφέρεται ότι στον Δήμο λειτουργούσαν σχολεία από το 1800. «Η πόλη των Σερρών (…) είχε καταστεί το πνευματικό κέντρο της Βορείου Ελλάδας, πράγμα που έδωσε αφορμή στον Τούρκο γεωγράφο Χατζή-Κάλφα να την ονομάσει "Πόλη των Σοφών". Αναφέρεται επίσης η λειτουργία πέραν των 72 Δημοτικών Σχολείων.

Κατάλογος σχολείων

Εκτός από αυτά που αναφέρονται πιο πάνω, είναι καταγραμμένα και πολλά άλλα που λειτουργούσαν από το 1600 και μετέπειτα. Θα παραθέσουμε κάποια από αυτά, αφού ο χώρος δεν επιτρέπει να επεκταθούμε.

Στην περιοχή της Ηπείρου υπήρχαν 3 σχολές, των Ιωαννίνων, των Ζαγοροχωρίων και του Μετσόβου, στην περιοχή της Θεσσαλίας υπήρχαν 6 σχολές των Τρικάλων, Καλαμπάκας, Τιρνάβου, Τσαριτσάνης, Αμπελακίων και Ζαγοράς, στην περιοχή της Μακεδονίας υπήρχαν 7 σχολές της Θεσσαλονίκης, Βέροιας, Σιατίστης, Μοσχοπόλεως, Κοζάνης, Σερρών και Αγίου Όρους, στην περιοχή της Θράκης υπήρχαν 3 σχολές της

Αδριανουπόλεως, Φιλιππουπόλεως και Βελεσών, στην περιοχή της Πελοποννήσου υπήρχαν 5 σχολές του Ναυπλίου, Πατρών, Τριπόλεως, Δημητσάνας και Καλαμάτας, στην Στερεά Ελλάδα υπήρχαν 12 σχολές  των Αθηνών, Θηβών, Λεβαδιάς, Λαμίας, Υπάτης, Βραγγιανών, Αγράφων, Καρπενησίου, Αμφίσσης, Σιγδίτσας, Μεσολογγίου και Άρτας. στα νησιά υπήρχαν 14 σχολές στην Νάξο, Σίφνου, Σκοπέλου, Πάτμου, Μυτιλήνης, Σάμου, Ρόδου, Κέρκυρας, Ζακύνθου, Κεφαλονιάς, Χίου, Κυθήρων, Ηρακλείου και Κύπρου.  Υπάρχουν επίσης καταγραμμένες άλλες 18 σχολές στην περιοχή της Θράκης, ιδρυμένες από το 1550 μέχρι το 1888.

Επίσης, λειτουργούσαν κανονικά τουλάχιστον 14 ελληνικές σχολές στο εξωτερικό: Αλεξάνδρεια, Ιεροσόλυμα, Κωνσταντινούπολη, Τραπεζούντα, Σινώπη, Βενετία, Λιβόρνο, Τεργέστη, Παρίσι, Μόσχα, Ιάσιο, Τεργοβιτσίο, Βουκουρέστι και Σινά. (βλ. «Η εκκλησία στον αγώνα της ελευθερίας 1453», Κ. Βοβολινής, 1953).

Σύμφωνα με τους μελετητές, στις αρχές του 18ου αιώνα σε ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο και στην Κωνσταντινούπολη λειτουργούσαν έξι με επτά ελληνικά σχολεία. Παραμονές, όμως, της Επανάστασης είχαν ξεπεράσει τις δυο χιλιάδες.

Σχολεία στην Κύπρο

Η Κύπρος δεν μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση στον τομέα αυτό.

Λειτουργούσαν με πρωτοβουλίες της Εκκλησίας και οι πρώτες σαφείς ενδείξεις ανάγονται στα τέλη του 16ου αιώνα. Από τον 18ο αιώνα, στα μεγάλα μοναστήρια της Κύπρου, όπως εκείνα του Κύκκου και του Μαχαιρά, λειτουργούσαν σχολές ενώ σε πολλά άλλα μαρτυρείται ότι λειτουργούσαν σχολές τουλάχιστον από τα τέλη του 18ου αιώνα. Π.χ. το 1591 ο λόγιος ιερομόναχος Λεόντιος Ευστράτιος από το χωριό Κοιλάνι, ιδρύει σχολή στη Λευκωσία, σύμφωνα με τον Άντρο Παυλίδη.

Τον 16^ο αιώνα λειτουργούσαν επίσης τα "Σπουδάσια" Αμμοχώστου από όπου είχε αποφοιτήσει ο Σολομών Ροδινός, πατέρας του Νεοφύτου Ροδινού.

Το 1733 ιδρύθηκε στη Λάρνακα η Σχολή του διακόνου Φιλοθέου, ενώ το 1741 ο αρχιεπίσκοπος Φιλόθεος ίδρυσε στη ΛευκωσίαName=hnicosia; HotwordStyle=BookDefault;  την Ελληνικήν Σχολήν.  

Μαρτυρείται όμως η ύπαρξη σχολείων και αργότερα, ενώ από το 1812 άρχισε τη λειτουργία της, στη ΛευκωσίαName=hnicosia; HotwordStyle=BookDefault;  η Ελληνική Σχολή την οποία ίδρυσε ο εθνομάρτυρας Κυπριανός (1810-1821). Στη Λεμεσό ιδρύθηκε επίσης Ελληνική Σχολή το 1819.

Μετά τα Ιουλιανά του 1821 ιδρύθηκαν και λειτούργησαν πολλά σχολεία στις πόλεις και στα χωριά, πάντοτε με πρωτοβουλία και ευθύνη της Εκκλησίας. Όπως σημειώνει ο φιλόλογος Ανδρέας Χατζηθωμάς («ΧΡΟΝΙΚΟ» εφ. Πολίτης, 21 Σεπτ. 2003, τ.120.), «Προτού περάσει η Κύπρος στα χέρια των Άγγλων το 1878 καταγράφηκαν 83 ελληνικά σχολεία και 65 μωαμεθανικά».

Κατά συνέπεια, με όλη αυτή τη δραστηριότητα, δεν δικαιολογείται η ύπαρξη μυστικών ή κρυφών σχολειών.